Artykuł ukazał się pierwotnie 28 grudnia na niemieckojęzycznej stronie WSWS
26 grudnia 1991 roku stalinowski reżim z Michaiłem Gorbaczowem na czele formalnie rozwiązał Związek Radziecki. Koniec ZSRR i przywrócenie kapitalizmu były kulminacyjnymi aktami 70 lat zdrady stalinowskiej biurokracji wobec rewolucji, której dziedzictwo uzurpowała sobie.
W 30. rocznicę tego wydarzenia zarówno w mediach mainsteamowych, jak i w publikacjach akademickich słychać chór, w którym wszyscy uparcie powtarzają jedną nutę: “Nikt nie przewidział, że to się stanie.” W swojej niedawno wydanej książce Collapse: The Fall of the Soviet Union, profesor Vladislav M. Zubok z London School of Economics pisze: :Nikt, nawet najbardziej przenikliwi obserwatorzy, nie mogli przewidzieć, że Związek Radziecki, który przetrwał epicki szturm wojsk Hitlera, zostanie pokonany od wewnątrz, przez wewnętrzne kryzysy i konflikty.”
Twierdzenia, że rozpad Związku Radzieckiego był nieprzewidziany, pomijają jakiekolwiek odniesienia do analiz ostatnich lat Związku Radzieckiego dokonanych przez ruch trockistowski. Nie dał się on wciągnąć w radosną euforię “Gorbymanii”, która zdominowała burżuazyjne media i akademicką sowietologię po objęciu przez Gorbaczowa przywództwa Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego w 1985 roku. Międzynarodowy Komitet Czwartej Międzynarodówki (ICFI) wielokrotnie ostrzegał, że polityka Gorbaczowa w zakresie głasnosti (otwartości) i pierestrojki (restrukturyzacji) jest wyrazem dążenia stalinowskiej biurokracji do reintegracji gospodarki sowieckiej z rynkiem światowym poprzez przywrócenie kapitalizmu.
World Socialist Web Site publikuje obszerny zbiór historycznych dokumentów i oświadczeń Międzynarodowego Komitetu Czwartej Międzynarodówki (ICFI), które drobiazgowo prześledziły wewnętrzną logikę polityki Gorbaczowa i ostrzegły, że nieuchronnym kierunkiem rozwoju stalinizmu jest rozpad państwa robotniczego.
W marcu 1987 roku ICFI napisało w Co się dzieję w ZSRR ? Gorbaczow i kryzys stalinizmu, “Niedobór technologii i utrzymujące się sprzeczności między przemysłem, a rolnictwem mogą być rozwiązane jedynie poprzez dostęp do rynku światowego. Istnieją tylko dwie drogi do integracji Związku Radzieckiego z tym rynkiem — droga Gorbaczowa prowadząca do odbudowy kapitalizmu i droga światowej rewolucji socjalistycznej.”
W sierpniu 1987 roku, przemawiając z okazji 47. rocznicy zabójstwa Lwa Trockiego przez agenta stalinowskiego GPU, David North, sekretarz krajowy Ligi Robotniczej - poprzedniczki Socjalistycznej Partii Równości (USA) —wyjaśnił, że dążąc do przywrócenia kapitalistycznych stosunków własności, Gorbaczow “nie reprezentuje odrzucenia stalinizmu, ale nieuchronnie wyrasta z gnicia biurokracji, która aktywnie przygotowuje się do wyrzeczenia się i odrzucenia tych zdobyczy społecznych Rewolucji Październikowej — ustanowienia własności państwowej i monopolu handlu zagranicznego — których wcześniej nie miała odwagi zaatakować” (Trockizm kontra stalinizm).
W 1989 r. North opublikował książkę Pieriestrojka kontra socjalizm: Stalinizm i przywrócenie kapitalizmu w ZSRR, która składała się z serii artykułów opublikowanych w gazecie Bulletin Ligi Robotniczej między marcem a majem tego samego roku. North wykazał, że “otwarcie” głasnosti nie było przywróceniem radzieckiej demokracji dla klasy robotniczej, lecz próbą “stworzenia sojuszu najbardziej uprzywilejowanych i politycznie wyrazistych warstw radzieckiego społeczeństwa: od elity kierowniczej w najlepiej prosperujących sekcjach państwowego przemysłu i kolektywów rolniczych, po technokratów, inteligencję i chciwą drobną burżuazję, której liczebny wzrost i bogacenie się jest jednym z głównych celów stalinowskiego reżimu.”
Pierestrojka, kontynuował, pociągała za sobą “wdrożenie polityki wolnego rynku, likwidację monopolu handlu zagranicznego i legalizację prywatnej własności środków produkcji.” To właśnie poprzez te środki, argumentował North, “kontrrewolucyjna logika stalinowskiej teorii 'socjalizmu w jednym kraju' znajduje swój ostateczny wyraz w rozwoju polityki zagranicznej, której celem jest podważenie radzieckiej własności państwowej i ponowne wprowadzenie kapitalizmu w samym ZSRR.”
Prawidłowość tych spostrzeżeń, ich sformułowanie potwierdzone przez rozwój historyczny, jest potężnym potwierdzeniem naukowej marksistowskiej analizy klasowego charakteru Związku Radzieckiego i roli stalinowskiej biurokracji, opracowanej przez Lwa Trockiego i rozwiniętej przez ICFI.
Rosyjska klasa robotnicza, kierowana przez Partię Bolszewicką i wspierana przez dużą część ludności wiejskiej, przejęła władzę w październiku 1917 r. pod przywództwem Włodzimierza Lenina i Lwa Trockiego i ustanowiła pierwsze na świecie państwo robotnicze. Była to przejściowa forma społeczna, już nie kapitalistyczna, ale jeszcze nie socjalistyczna.
Rewolucja Październikowa była najbardziej postępowym wydarzeniem w historii ludzkości, przynosząc nie tylko ogromny postęp w warunkach życia mas radzieckich. Ustanowienie pierwszego w historii państwa robotniczego i obalenie kapitalizmu dało potężny impuls do walki klasy robotniczej, i uciskanych mas we wszystkich częściach świata. Był on jednak targany sprzecznościami wynikającymi z historycznie zakorzenionego zacofania Rosji i spustoszenia gospodarczego spowodowanego przez dziesięciolecie wojny światowej, przewrotów rewolucyjnych i wojny domowej. Co najważniejsze, rozwój socjalizmu zależał od rozszerzenia rewolucji poza granice Związku Radzieckiego, na rozwinięte centra kapitalizmu w Europie Zachodniej.
Ale niepowodzenie i zdrada rewolucji na początku lat dwudziestych, najtragiczniejsze w Niemczech w 1923 roku, rozszerzyły izolację Związku Radzieckiego i pogłębiły jego sprzeczności. Niewystarczalność produkcji z konieczności pociągała za sobą nierówności. W swojej mistrzowskiej książce z 1936 roku o naturze Związku Radzieckiego i stalinizmu, Zdradzona rewolucja, Trocki napisał: “Państwo bezpośrednio i od samego początku przyjmuje dwoisty charakter: socjalistyczny, o ile broni własności społecznej środków produkcji; burżuazyjny, o ile dystrybucja dóbr życiowych odbywa się według kapitalistycznej miary wartości i ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami.”
Biurokracja nadzorująca tę burżuazyjną dystrybucję stała się uprzywilejowaną kastą, której stosunek do własności społecznej był całkowicie pasożytniczy. Józef Stalin wyłonił się jako czołowy przedstawiciel tej warstwy społecznej. Państwo robotnicze zdegenerowało się pod ciężarem biurokracji, która ukierunkowała politykę zagraniczną i planowanie gospodarcze Związku Radzieckiego na to, co uważała za swoje interesy narodowe.
Stalin osłaniał swoją politykę twierdzeniem, że buduje “socjalizm w jednym kraju”, przędąc nad interesami biurokracji pajęczynę nacjonalizmu, ale jego autarkiczna polityka coraz dotkliwiej podkopywała ogromny potencjał zawarty w stosunkach społecznych, którymi żywiła się biurokracja.
W służbie tych celów stalinizm przekształcił partie komunistyczne na arenie międzynarodowej w aparaty polityki zagranicznej biurokracji. Zastosował on świadomie kontrrewolucyjną strategię instruowania robotników na całym świecie, aby przyjęli część klasy kapitalistycznej jako postępową, ubierając dyplomatyczne interesy biurokracji jako pierwszy etap “dwuetapowej rewolucji”.
Rzeź Partii Komunistycznej w Chinach w 1927 roku i co najbardziej katastrofalne, dojście do władzy Hitlera w Niemczech w 1933 roku osłabiło radziecką klasę robotniczą i wzmocniło biurokrację. Polityka zagraniczna reżimu sowieckiego była w coraz większym stopniu determinowana przez ocenę narodowych interesów biurokracji dokonywaną przez Stalina. Obrona biurokratycznych przywilejów popchnęła Kreml do sojuszy z imperializmem i burżuazyjnymi reżimami. Tworzenie sojuszy “Frontu Ludowego” wspieranych przez ZSRR partii komunistycznych z partiami burżuazyjnymi w połowie lat 30-tych, a w 1939 r. zawarcie przez Stalina sojuszu z Hitlerem ugruntowało kontrrewolucyjny charakter stalinizmu.
Trocki walczył przeciwko wzrostowi biurokratyzmu od jego Trocki od początku, od 1923 roku, walczył z biurokratyzmem i przeciwstawiał się stalinowskiemu nacjonalizmowi w perspektywie permanentnej rewolucji. W 1933 roku, kiedy polityka Stalina ułatwiła dojście do władzy nazistów w Niemczech, Trocki doszedł do wniosku, że biurokracji nie da się zreformować i trzeba ją obalić. W tym celu zorganizował Czwartą Międzynarodówkę.
W Programie Przejściowym (kursiv) pod tytułem Agonia kapitalizmu a zadania Czwartej Międzynarodówki, przedstawionym w 1938 roku w celu założenia Czwartej Międzynarodówki, Trocki dowodził:: “ZSRR jest zatem ucieleśnieniem przerażających sprzeczności. Ale nadal pozostaje on zdegenerowanym państwem robotniczym. Taka jest diagnoza społeczna. Prognoza polityczna ma charakter alternatywny: Albo biurokracja, stając się coraz bardziej organem światowej burżuazji w państwie robotniczym, obali nowe formy własności i pogrąży kraj z powrotem w kapitalizmie; albo klasa robotnicza zmiażdży biurokrację i otworzy drogę do socjalizmu.”
Perspektywa Trockiego była kontynuacją programu rewolucji październikowej, wzywającej radziecką klasę robotniczą do politycznej rewolucji w celu obalenia stalinowskiej biurokracji w obronie socjalistycznych stosunków własności i światowej rewolucji socjalistycznej. Stalin odpowiedział kłamstwami, czystkami, pokazowymi procesami i masowymi mordami.
Radziecki historyk Wadim Rogowin w swojej siedmiotomowej serii Czy istniała alternatywa?skrupulatnie udokumentował mechanizmy represji, które Stalin zastosował, aby zdławić trockizm. Stalin systematycznie rozstrzeliwał setki tysięcy, całe pokolenie rewolucjonistów, w tym, co Rogowin nazwał “politycznym ludobójstwem”. Kulminacją tej krwawej fali mordów było zabójstwo samego Trockiego, na wygnaniu w Coyoacan w Meksyku, 20 sierpnia 1940 roku, przez stalinowskiego agenta Ramona Mercadera.
Wpływ tych zbrodni na życie kulturalne i intelektualne Związku Radzieckiego, na jego klimat polityczny i żywotność ducha, był nieobliczalnie niszczycielski. Okrucieństwo morderstwa —pięciominutowy proces, kula w tył głowy i rachunek dla najbliższych — miała charakter faszystowski. Biurokracja dążyła jednocześnie do wytępienia kiełków rewolucji i zrównania kultury radzieckiej klasy robotniczej do poziomu własnego filisterstwa.
Stalin zmarł w 1953 roku. Trzy lata później Nikita Chruszczow wygłosił na XX Zjeździe KPZR “tajne przemówienie”, w którym potępił niektóre ekscesy Stalina i kult jednostki. Tendencja oportunistyczna, która zerwała z trockizmem, kierowana przez Michela Pablo i Ernesta Mandela, przyjęła te wydarzenia z zadowoleniem, twierdząc, że stalinizm można zmusić do ewolucji w postępowym kierunku. Destalinizacja uczyniłaby trockizm niepotrzebnym. Porzucili oni perspektywę permamentnej rewolucji i jakąkolwiek orientację na światową klasę robotniczą, aby wzmocnić stalinowską biurokrację i pchnąć ją 'na lewo.
Rzeczywistość wielokrotnie burzyła złudzenia kultywowane przez pabloizm. W ciągu kilku miesięcy od jego tajnego przemówienia Chruszczow wysłał czołgi, aby zdławić rewolucję węgierską.
Międzynarodowy Komitet Czwartej Międzynarodówki został założony w 1953 roku na bazie pryncypialnej obrony permamentnej rewolucji w opozycji do tych pabloickich zdrad, wyostrzając swoje spojrzenie na naturę stalinizmu. Zrozumienie permamamentnej rewolucji przez ICFI zostało jeszcze bardziej pogłębione w walce, jaką ICFI prowadziła we wczesnych latach 80-tych przeciwko pabloickim tendencjom w angielskiej Workers Revolutionary Party (WRP - Robotnicza Partia Rewolucyjna), której kierownictwo dostosowało się do burżuazyjnego nacjonalizmu i oportunistycznej polityki.
Poplecznicy, którzy ostatecznie odziedziczyli płaszcz Stalina —Breżniew, Andropow, Gorbaczow i im podobni — nie pamiętali o październiku 1917 roku. Nosili piętno aparatu, byli naznaczeni jego brakiem skrupułów i obłudą, stali na czele kraju pogrążonego w politycznym otępieniu i sparaliżowanego przez stalinizm. Restauracja kapitalizmu w Związku Radzieckim nie byłaby możliwe, gdyby nie polityczna dezorientacja klasy robotniczej, która była systematycznie pozbawiana wiedzy o własnej historii, a przede wszystkim o trockizmie.
W listopadzie 1989 r. w przemówieniu wygłoszonym w moskiewskim Instytucie Historyczno-Archiwalnym David North ostrzegał, że polityka Gorbaczowa oznacza “restaurację kapitalizmu i przerażający spadek poziomu kulturalnego i społecznego Związku Radzieckiego.” Za plecami radzieckiej klasy robotniczej aparatczycy Gorbaczowa pozbawili ją zdobyczy rewolucji październikowej, zapewniając sobie fortunę poprzez wystawienie robotników na pastwę międzynarodowego kapitalizmu. Skutkiem tego dla radzieckiej klasy robotniczej była katastrofa. Wszystkie wskaźniki dobrobytu społecznego, w tym średnia długość życia, gwałtownie spadły.
Restauracja kapitalizmu i likwidacja Związku Radzieckiego były ostatecznymi zdradami dokonanymi przez stalinowską biurokrację. Zbrodnie te potwierdziły wszystkie pilne ostrzeżenia Trockiego i Czwartej Międzynarodówki.
Kiedy 26 grudnia czerwona flaga została opuszczona, a w jej miejsce podniesiono carskie godło Rosji, Gorbymania, która ogarnęła zachodnie media i znaczną część środowisk akademickich, ustąpiła miejsca burżuazyjnemu triumfalizmowi. Ponieważ nie byli w stanie przewidzieć restauracji kapitalizmu, zignorowali również jej głębsze przyczyny.. Zachodnie potęgi kapitalistyczne świętowały rozpad ZSRR jako początek nowej ery kapitalistycznej demokracji, wolności i postępu.
ICFI, opierając się na analizie ruchu trockistowskiego i sprzeciwie wobec stalinowskiej zdrady rewolucji rosyjskiej,rozumiał, że koniec Związku Radzieckiego nie przyniesie ze sobą okresu spokojnego rozwoju kapitalistycznego. Wszystkie sprzeczności światowego kapitalizmu, które dały początek rewolucji rosyjskiej, nie tylko nie zniknęły, ale ujawniły się jeszcze bardziej gwałtownie. Centralne problemy, które stanęły przed klasą robotniczą w XX wieku, będą musiały zostać rozwiązane w XXI.
Na podstawie tej perspektywy, sekcje ICFI utworzyły Socjalistyczne Partie Równości, począwszy od 1995 roku. W 1998 r. ICFI uruchomiłWorld Socialist Web Site, która jest dziś bez wątpienia autorytatywnym głosem międzynarodowego socjalizmu.
Ostatnie trzy dekady charakteryzowały się niekończącymi się wojnami, wzrostem nierówności społecznych do historycznie bezprecedensowego poziomu, serią kryzysów gospodarczych, rozkładem demokracji burżuazyjnej i wzrostem faszyzmu. W ciągu ostatnich dwóch lat niszczycielska pandemia doprowadziła, na skutek zbrodniczej polityki kapitalistycznych oligarchów, do śmierci milionów ludzi i podsyca rosnące nastroje gniewu i sprzeciwu w międzynarodowej klasie robotniczej.
Perspektywa wypracowana przez ICFI przed, w trakcie i po rozpadzie Związku Radzieckiego została potwierdzona. To właśnie ta perspektywa, zakorzeniona w całym dziedzictwie ruchu trockistowskiego i marksistowskiego, stanowi niezbędną podstawę do zbudowania w klasie robotniczej politycznego przywództwa, które położy kres kapitalizmowi i zrealizuje na skalę światową program zawarty w rosyjskiej rewolucji.